กระบวนการเรียนรู้จากการตกผลึกทางปัญญา ประกอบไปด้วยกระบวนการพื้นฐานหลัก 5 ประการ คือ การคิดวิจารณญาณ (Criticalization) หมายถึง การทำความเข้าใจให้แจ่มแจ้งในเรื่องที่ศึกษาก่อนว่ามีเหตุผลที่มาซ้อนเร้นอยู่บ้างหรือไม่ หมายถึงไม่เชื่อหรือไม่ยอมรับอะไรง่าย ๆ หลังจากนั้น จึงเป็นการสร้างองค์ความรู้ขึ้นใหม่ (Creation) ซึ่งอาจจะได้มาจากการคิด การสอน การวิจัย การสร้างขึ้นเอง เพื่อให้มีความรู้และผลงานใหม่ขึ้นมา ขั้นตอนที่ 3 คือ การประเมินในเชิงคุณค่า (Valuation) เมื่อได้งานขึ้นมาแล้ว ต้องดำเนินการวิพากษ์วิจารณ์ก่อนว่าเหมาะสมเพียงใด แล้วจึงให้คุณค่าว่ามีความหมายมากน้อยเพียงใด หลังจากนั้นจึงนำไปสู่การบูรณาการ (Integration) ว่าสิ่งที่ได้ศึกษา และพัฒนาจนมีผลงานนั้นสามารถเชื่อมโยงเข้ากับบุคคลและสังคมได้มากน้อยเพียงใด อธิบายความสัมพันธ์เกี่ยวข้องกับสังคมสิ่งแวดล้อมได้อย่างไร ขั้นตอนสุดท้าย คือ การสื่อสาร (Communication) กับบุคคลต่าง ๆ ได้โดยอัตโนมัติ งานเขียนจึงเป็นภาพสะท้อนสิ่งที่สำคัญของ การตกผลึกทางปัญญา (Crystallization) 

ขั้นการพัฒนางาน

     1. หลังจากบอกจุดประสงค์แล้ว จึงทำความเข้าใจในเนื้อหาและประเด็นหลัก ๆ ของรายวิชา ว่าครอบคลุมประเด็นสำคัญอะไรบ้าง แล้วจัดแบ่งประเด็นหลักประมาณ 4 - 5 ประเด็น แล้วให้นักเรียนไปศึกษาวิเคราะห์เอกสารแนวคิดตามประเด็นต่าง ๆ เหล่านั้น ให้กว้างขวางที่สุดเท่าที่กว้างได้ โดยอาจศึกษาจากงานวิจัยต่าง ๆ ประกอบด้วยก็ได้ เมื่อได้ประเด็นแล้ว ผู้เรียนต้องวิเคราะห์ในแง่มุมต่าง ๆ ร่วมกับเพื่อน เป็นกระบวนการวิเคราะห์เนื้อหาอย่างเข้มข้น (Criticallization the Knowledge) 

     หลังจากนั้นให้ผู้เรียนพัฒนาแนวคิดในประเด็นต่าง ๆ แยกทีละประเด็น แล้วให้เขียนประเนต่าง ๆ เหล่านั้นออกมาเป็นผลงานในลักษณะที่เป็นแนวคิดของตนเองที่ได้ผ่านการกลั่นกรอง วิเคราะห์เจาะลึก จนตกผลึกทางความคิดของตนเองในชั้นแรกแล้ว

ขั้นการทดสอบ

     2. เมื่อผู้เรียนเขียนและแก้ไขจนแน่ใจว่า เป็นความคิดตกผลึกของผู้เรียนแล้ว ให้ผู้เรียนแต่ละคนนำเสนอในกลุ่ม เพื่อให้เพื่อนผู้เรียนในกลุ่มช่วยกันวิเคราะห์วิจารณ์อีกครั้งหนึ่ง ดำเนินการในลักษณะนี้ไปแต่ละประเด็นจนครบ 4 - 5 ประเด็นที่วางไว้แต่ต้น

     เมื่อจบแต่ละประเด็นของผู้เรียนแล้ว ผู้สอนควรจะประเมินเชิงให้คุณค่า และชี้แนะในเชิงเนื้อหาและกระบวนการเขียนของแต่ละคนให้ชัดเจน ให้เห็นจุดอ่อนจุดแข็งของแต่ละคนเพื่อการเรียนรู้และการปรับแก้ไขในครั้งต่อ ๆ ไป

     การเขียนประเด็นต่าง ๆ เหล่านี้ อาจจะเป็นประเด็นใหญ่หรือเล็กก็ได้แล้วแต่ตามความเหมาะสมและการตกลงกันของผู้เรียนและผู้สอน แต่ควรจะต้องให้ครอบคลุมประเด็นที่เป็นเนื้อหาของรายวิชา ๆ นั้น อย่างครบถ้วนสมบูรณ์ด้วย (ไพฑูรย์ สินลารัตน์, 2549)

ขั้นการปรับแก้

     3. เมื่อวิเคราะห์วิจารณ์จนเพียงพอแล้ว ผู้เรียนจะต้องนำงานชิ้นนั้นไปปรับแก้ ด้วยการทบทวนทำความเข้าใจจนชัดเจนให้มีความเข้มข้น มีความคมคายมากยิ่งขึ้น และเชื่อมโยงกับสิ่งต่าง ๆ ให้ชัดเจนยิ่งขึ้น

     4. เมื่อปรับแก้แล้ว จะต้องนำผลงานนั้นมาเสนอในชั้นเรียนอีกครั้งหนึ่ง เพื่อให้เพื่อนและผู้สอนสะท้อนความชัดเจน ความเข้มข้นและความจริงจังอีกครั้งหนึ่ง โดยประเด็นวิจารณ์จะต้องระบุเหตุผล ความรู้ ข้อมูลเบื้องหลังของเรื่องนั้นอย่างชัดเจน และมองเห็นแนวทางของการประยุกต์ใช้

ขั้นการตกผลึก

     5. เป็นการปรับแก้ให้เป็นงานที่ตกผลึกของตนเอง ถ้ายังไม่แน่ใจอาจนำไปสู่การวิเคราะห์วิจารณ์ในชั้นเรียนได้อีก

ไพฑูรย์ สินลารัตน์. (2549). การศึกษาเชิงสร้างสรรค์และผลิตภาพ. กรุงเทพฯ: สาขาวิชาอุดมศึกษา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.

ไพฑูรย์ สินลารัตน์. (2549). สัตตศิลา: หลักเจ็ดประการสำหรับการเปลี่ยนผ่านการศึกษาเข้าสู่ยุคเศรษฐกิจฐานความรู้. กรุงเทพ: คณะเศรษฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.

อุรวดี รุจิเกียรติกำจร. (2550). โพสต์โมเดิร์น: ปรัชญาและกระบวนทัศน์แม่แบบการศึกษา. ขอนแก่น: คณะศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น.