นิเวศการเรียนรู้ : เรื่องเก่าบนวิถีใหม่

     Kondratova, et al. (2017) กล่าวว่า ระบบนิเวศการเรียนรู้ เป็นเรื่องของการพัฒนาการเรียนรู้ของผู้เรียน โดยการออกแบบและพัฒนาบรรยากาศในชั้นเรียน ซึ่งครอบคลุมทั้งพื้นที่ในห้องเรียนและพื้นที่นอกสถานศึกษา ทั้งที่บ้านและสถานที่อื่น ให้สัมพันธ์กันอย่างเป็นระบบ

     Holgado & Penalvo (2017) กำหนดองค์ประกอบของนิเวศการเรียนรู้ เป็นพื้นที่ เวลา คน เนื้อหา กิจกรรม กลยุทธ์ วัฒนธรรม และมีการนำเทคโนโลยีมาใช้หรือสนับสนุนการเรียนรู้ ทั้งเป็นทางการและไม่เป็นทางการ

     Rose Benedicts (2018) ให้ความหมายคำว่า ระบบนิเวศการเรียนรู้ หมายถึง การรวมตัวกันเป็นกลุ่มของบุคคล กระบวนการ และเครื่องมือที่ใช้ถ่ายทอดบูรณาการและสนับสนุนการปฏิบัติหน้าที่เรียนรู้และพัฒนาทั่วทั้งองค์กร ทุกองค์กรมีระบบนิเวศการเรียนรู้ของตน เช่นเดียวกับที่ทุกธุรกิจมีวัฒนธรรมของตน

     Harrell. T.S. (2020) กล่าวว่า ระบบนิเวศการเรียนรู้ คือ แนวทางแก้ปัญหาการเรียนรู้ที่ผู้เรียนสามารถเลือกวิธีการเรียนรู้ได้อย่างยืดหยุ่น แตกต่างไปจากระบบบริหารจัดการความรู้ (Learning Management System: LMS) แบบเดิม คือช่วยเพิ่มการเรียนรู้ด้วยตนเอง (Self-Directed Learning) ของผู้เรียนได้มากขึ้น

     โรงเรียนสาธิตแห่งมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ให้ความหมายว่า ระบบนิเวศการเรียนรู้เป็นระบบที่จะเกื้อหนุนให้เกิดบรรยากาศแห่งการเรียนรู้เพื่อให้สมาชิกทุกส่วนได้พัฒนาตนเองอย่างเต็มศักยภาพร่วมกัน ประกอบด้วย 5 ส่วนหลัก ดังนี้ 1) นักเรียน 2) ครอบครัว 3) โรงเรียน 4)   ครู/อาจารย์ และ 5) สังคม/ชุมชน

     ประเทศไทย หน่วยงานที่ให้ความสนใจและพัฒนาแนวคิดระบบนิเวศการเรียนรู้ให้เกิดขึ้นอย่างเป็นรูปธรรม ได้แก่ โรงเรียนสาธิตแห่งมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ และ ศูนย์พัฒนาและส่งเสริมการเรียนรู้ตลอดชีวิตแห่งภูมิภาคอาเซียน (SEAC: South East Asia Center) โดยโรงเรียนสาธิตแห่งมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ เริ่มจากการพบปัญหาของระบบการศึกษาที่เน้นการท่องจำมากกว่าทำความเข้าใจ บรรยากาศของการศึกษาเป็นไปเพื่อการแข่งขันสู่ความสำเร็จ ส่งผลให้เด็กและเยาวชนขาดความสุขในการเรียนรู้ จึงเริ่มก่อตั้งโรงเรียน ดำเนินการออกแบบและพัฒนาระบบนิเวศการเรียนรู้ที่ประกอบด้วยองค์ประกอบ 3 ส่วน คือ 1) หลักสูตร 2) ครูและบุคลากรในโรงเรียน รวมถึงพ่อแม่ผู้ปกครอง และ 3) ปัจจัยอื่น ๆ ที่ล้อมรอบตัวผู้เรียน เน้นการให้ความสำคัญกับการจัดหลักสูตรการเรียนการสอนด้วยรูปแบบกลุ่มประสบการณ์การเรียนรู้ (Learning Areas) แบ่งออกเป็น 5 กลุ่มประสบการณ์เรียนรู้ ได้แก่ 1) กลุ่มประสบการณ์การเรียนรู้วิทยาศาสตร์และคณิตศาสตร์ 2) กลุ่มประสบการณ์การเรียนรู้มนุษย์และสังคม 3) กลุ่มประสบการณ์การเรียนรู้สุขภาพและสุขภาวะ 4) กลุ่มประสบการณ์การเรียนรู้การสื่อสารและภาษา และ 5) กลุ่มประสบการณ์การเรียนรู้สุนทรียะทางศิลปะ ซึ่งผู้เรียนในแต่ละชั้นจะได้เรียนรู้ครบทั้ง 5 กลุ่มประสบการณ์ แต่มีจุดเน้นที่แตกต่างกันไปตามช่วงวัยและพัฒนาการการเรียนรู้ นอกจากนี้ยังมีการพัฒนากระบวนการเรียนรู้ จัดกิจกรรมการเรียนรู้ การประเมินผล และการรายงานผลการเรียนรู้ให้มีความสอดคล้องกับหลักสูตรดังกล่าว

     ในส่วนของศูนย์พัฒนาและส่งเสริมการเรียนรู้ตลอดชีวิตแห่งภูมิภาคอาเซียน (SEAC: South East Asia Center) ก่อตั้งขึ้นเพื่อจัดระบบนิเวศการเรียนรู้ตลอดชีวิต (Lifelong Learning Ecosystem) ให้แก่ประชาชนไทยทุกเพศทุกวัยที่สนใจ โดยมีวัตถุประสงค์และเป้าหมาย คือ การนำเนื้อหาความรู้ที่ดีและมีคุณภาพจากต่างประเทศมาจัดทำหลักสูตรภาษาไทยให้คนไทยสามารถเรียนรู้และเข้าใจได้ง่าย สามารถเลือกเรียนได้หลากหลายรูปแบบ SEAC ใช้กลยุทธ์แบบ 4 Line Learning เชื่อมต่อกับแพลตฟอร์มการเรียนรู้ที่ชื่อว่า YourNextU ซึ่งผู้เรียนสามารถเลือกเรียนตามรูปแบบที่ต้องการ สอดคล้องกับความถนัดในการเรียนรู้ของแต่ละบุคคล สามารถนำสิ่งที่เรียนรู้มาปรับใช้ในชีวิตประจำวัน ประกอบด้วย 1) รูปแบบออนไลน์ (Online) เน้นการเรียนรู้ผ่านหลักสูตร ด้วยวิดีโอคลิป 2) รูปแบบอินไลน์ (In-Line) เน้นการเข้าห้องเรียนเพื่ออบรมหลักสูตรต่าง ๆ 3) รูปแบบบีไลน์ (Bee-Line) เน้นการเรียนรู้ในรูปแบบแลกเปลี่ยนประสบการณ์ ข้อมูล หรือเรื่องราวจากผู้ที่มีความเชี่ยวชาญเฉพาะด้าน 4) ฟรอนท์ไลน์ (Front-Line) ผู้เรียนสามารถเข้าถึงคลังข้อมูลการเรียนรู้สำเร็จรูป ดาวน์โหลดเอกสารเพื่อเรียนรู้ด้วยตนเอง นอกจากนี้ยังมีการพัฒนาการจัดระบบนิเวศการเรียนรู้อย่างต่อเนื่องร่วมกับสถาบันการศึกษาระดับโลก อาทิ มหาวิทยาลัยสแตนฟอร์ด โดย Stanford Center for Professional Development, The Abridger Institute, Tirian, The Ken Blanchard Companies เพื่อนำหลักสูตรที่ทันสมัยและสอดคล้องกับการเปลี่ยนแปลงบรรจุไว้แพลตฟอร์มการเรียนรู้และเมื่อสำเร็จหลักสูตรจะมีการมอบประกาศนียบัตรสำเร็จหลักสูตรโดยสถาบันเจ้าของหลักสูตร

     จากการถอดบทเรียน การจัดระบบนิเวศการเรียนรู้ในประเทศไทยที่ประสบความสำเร็จ พบว่า มีหลักการเบื้องต้น 3 ประการ คือ 1) หลักสูตรที่เหมาะสมกับผู้เรียนและบริบท 2) ช่องทางการเรียนรู้ที่หลากหลาย สามารถรองรับได้ทุกเพศทุกวัย และ 3) ความร่วมมือจากทุกภาคส่วนของสังคม เพื่อไปสู่เป้าหมายการเรียนรู้ร่วมกัน

     ต่างประเทศ ตัวอย่างประเทศที่ประสบความสำเร็จในการพัฒนาระบบนิเวศการเรียนรู้ได้ประสบความสำเร็จ ได้แก่ สเปน สหรัฐอเมริกา ฟินแลนด์ ออสเตรเลีย รัสเซีย และอังกฤษ โดยสรุปรวมแล้วมีจุดเน้นคล้าย ๆ กับหลายประการ เช่น เน้นการพัฒนาระบบนิเวศการเรียนรู้ท้องถิ่น (Local Learning Ecosystem Emerging Model) ให้เกิดขึ้น ซึ่งระบบนิเวศการเรียนรู้ท้องถิ่นมีลักษณะเฉพาะที่สำคัญ ได้แก่ 1) ผ็เรียนสามารถเรียนรู้จากแหล่งการเรียนรู้ที่หลากหลาย 2) กระตุ้นให้ผู้เรียนสนใจใฝ่เรียนรู้แลกเปลี่ยนทรัพยากรการเรียนรู้ซึ่งกันและกัน 3) ระบบการเรียนรู้มีความเป็นพลวัตและเชื่อมโยงถึงกัน 4) โครงสร้างพื้นฐานที่พร้อมและได้รับการสนับสนุนจากทุกภาคส่วน อาทิ เครือข่ายอินเทอร์เน็ต 5) สถาบันการศึกษาทั้งในระบบ นอกระบบ และตามอัธยาศัย เป็นหนึ่งในเครือข่ายสำคัญ 6) มีการบริหารจัดการแบบกระจายอำนาจ 7) เป้าหมายและหัวใจสำคัญของระบบนิเวศการเรียนรู้ คือการพัฒนาผู้เรียน 8) มีความพยายามที่จะบรรลุเป้าหมายแห่งศตวรรษที่ 21 ร่วมกัน

     จากการศึกษาพบว่า รูปแบบการจัดระบบนิเวศการเรียนรู้ในต่างประเทศ มีความหลากหลายขึ้นอยู่กับบริบททรัพยากรและความพร้อมของแต่ละพื้นที่ โดยอาศัยหลักการเบื้องต้น 3 ประการที่ควรพิจารณาเพื่อพัฒนาระบบนิเวศการเรียนรู้ให้เกิดขึ้น คือ 1) เริ่มดำเนินการได้จากหลายภาคส่วน โดยพิจารณาตามความเหมาะสมของแต่ละพื้นที่ ซึ่งหากต้องการเริ่มต้นในโรงเรียนควรมีการปรับเป้าหมาย เครือข่าย และพื้นที่ให้แคบลง เพื่อให้สอดคล้องกับขนาดบริบทของโรงเรียน 2) ให้ความสำคัญกับเครือข่ายที่ทำงานร่วมกับเยาวชนทุกภาคส่วน เพื่อเป้าหมายในระดับกว้างขึ้น และ 3) ระดมทุนและทรัพยากรจากภาคส่วนต่าง ๆ เพื่อพัฒนาระบบนิเวศการเรียนรู้ให้สำเร็จตามเป้าหมายที่วางไว้

     1. หน่วยงานภาครัฐและหน่วยงานที่เกี่ยวข้องกับการจัดการศึกษา ควรศึกษาและให้ความสำคัญกับ “นิเวศการเรียนรู้” มากขึ้น โดยอาจเริ่มต้นจากการผลักดันให้คำว่า “นิเวศการเรียนรู้” เป็นวาระแห่งชาติ มีการระบุคำนี้ไว้ในกฎหมายสำคัญ ๆ ของประเทศ อาทิ รัฐธรรมนูญ พระราชบัญญัติการศึกษา เพื่อให้การขับเคลื่อนงานที่สนับสนุนนิเวศการเรียนรู้ดำเนินการได้สะดวก และเป็นระบบมากขึ้น

     2. หน่วยงานต้นสังกัดระดับกระทรวง ระดับพื้นที่ และสถานศึกษา ต้องให้ความสำคัญต่อการจัดระบบนิเวศการเรียนรู้ โดยการส่งเสริมและสนับสนุนทุกองค์ประกอบนิเวศการเรียนรู้ เริ่มจากการคำนึงถึงบริบทที่มีความแตกต่างหลากหลาย จากนั้นวิเคราะห์เป้าหมาย ความต้องการ ความพร้อม และองค์ประกอบของนิเวศการเรียนรู้ของแต่ละพื้นที่ และสร้างนิเวศการเรียนรู้ที่เหมาะสมกับบริบทของตน

     3. การจัดทำหลักสูตร กิจกรรรม และวิธีการเรียนรู้ ควรตระหนักถึงความสำคัญของนิเวศการเรียนรู้และปรับให้มีความสอดคล้องกับแนวคิดระบบการเรียนรู้ เน้นกระบวนการ แนวคิด วิธีการต่าง ๆ และต้องไม่ละเลยต่อ “เป้าหมาย” ของการจัดนิเวศการเรียนรู้ โดยเริ่มจากหน่วยงานหรือองค์กรที่ได้ดำเนินการไว้ดีแล้ว นำมาเป็นต้นแบบ สนับสนุน พัฒนาต่อยอดให้กว้างขวางออกไปอย่างเป็นระบบ

     4. ทุกภาคส่วนทั้งองค์กรรัฐและเอกชนควรให้ความสำคัญและร่วมมือกันจัดให้มี “Co-Learning Space” ไว้เป็นพื้นที่ส่วนกลางที่มีการจัดนิเวศการเรียนรู้ที่ดี มีเทคโนโลยี อุปกรณ์ สิ่งอำนวยความสะดวกต่าง ๆ บรรยากาศ และความสะดวกสบายไว้บริการคนทุกช่วงวัย ให้สามารถมาใช้บริการได้ตลอดเวลา ส่งผลให้เกิดการเรียนรู้ตลอดชีวิตตามศักยภาพและความสนใจของแต่ละบุคคลอย่างแท้จริง

• ศูนย์พัฒนาและส่งเสริมการเรียนรู้ตลอดชีวิตแห่งภูมิภาคอาเซียน. (2561). SEAC Reframe ระบบการเรียนรู้ใหม่ “Lifelong Learning Ecosystem” - เปิดตัว “4 Line Learning โมเดลแรก “YourNextU” สืบค้นจาก https://thaipublica.org/2018/12/seac-lifelong-learning-ecosystem-asean/
• สำนักงานเลขาธิการสภาการศึกษา. (2564). รายงานการศึกษาสภาพการจัดนิเวศการเรียนรู้ในประเทศไทย. เอกสารอัดสำเนา.
• Global Education Futures. (2564). Learning Ecosystems. Retrieved from https://learningecosystems2020.globaledufutures.org/
• Harrell, T.S. (2020). 3 Key Elements in Learning Ecosystems and Why L&D Professionals Should Care. Retrieved from https://www.bizlibrary.com/blog/learning-methods/key-elements-in-learning-ecosystems/
• Idaho Public Television. (2564). Learning Ecosystem. Retrieved from https://www.idahoptv.org/learn/

คลิกอ่านวารสารฉบับเต็ม